Tarisai futi Vakaranga

Vakalanga vachitamba
Kalanga woman in Botswana
Huwandu
1,600 000
Nzvimbo dzine Huwandu hwakawanda
Zimbabwe 1,100 000
Vutswana 500,000
Mitauro
TjiKalanga, Mitauro yeNguni (Chindebele - Chixhosa), Mitauro yeShona (Chikaranga - Chizezuru - Chikorekore - Chimanyika - Chindau)
Rudaviro
Chinamato che Vakalanga (Chidaviro cheVashona - Mwari), Ukristu
Madzinza aneHukama huri pedyo
Vashona, Vavhenda, Vanambya, Vandeḅele nevamwe Vabantu
muChishona
Munhu: Nkalanga Mukalanga; Mkalanga
Vanhu: Bakalanga Vakalanga; Wakalanga
Mutauro: Tjikalanga; Ikalanga Chikalanga; Rukalanga
Nyika: Bukalanga Vukalanga/Vukaranga

Vakalanga (Kal: Bakalanga) kana Wakalanga idunhu reBantu rekumaodzanyemba rinonyanya kugara kuMatabeleland muZimbabwe, kuchamhembe kwakadziva kumabvazuva kweVutswana neRuwa reLimpopo muChamhembe cheAfurika. Ivo vane hukama huripedyo neVanambya, Varozvi, Vavhenda neVanhu vedzinza rechiShona, kunyanya Vakaranga wavanogova zita navo.

Mutauro chinjirudza

Vakalanga vanotaura mutauro unonzi Chikalanga (Tjikalanga kana Ikalanga mumutauro wavo), uye unonzi Ikalanga nevekuNortheast Vutswana. Pamwe chete neChinambya, aya marudzi anoumba bazi rekumadokero reboka (Gurathrie S.10) iro rinosanganisira zvakare neChivanhu (chishona).[1]Izvi zvinotaridzika mukufanana kweChikalanga neChikaranga nemimwe mitauro yechiShona.

Chikalanga chinogoverana chikamu chinosvika makumi manomwe neshanu muzana (15%) yeshoko rayo repakati pamwe nemanyorero emitauro echiShona, asi mitauro yacho hainzwisisike (kusiyana kwemabhii). Kuwedzera, Chikalanga chiri pasi pekumanikidzwa kukuru kubva kuChitswana muVutswana uye Chindevere muZimbabwe[2] uye kazhinji unokwereta mazwi kubva mumitauro iyoyo.[1] Izvi ndizvo zvinowedzera masiyaniso echikalanga nechishona.

Chikalanga ne"Chishona" chinjirudza

Mashona neMakalanga vanhu vamwechete, kwete izvozvi asi muchinyakare waive vanhu vamwe. Mitauro yavo yakafanana, ichisiyana zvishoma.

Kopje yeLeopard chinjirudza

Tarisai Peji reVashona (Vakalanga vakaparadzana muchinyakare) uye Kopje yeLeopard

Vanhu veLeopard's Kopje Culture ndivo vakatanga kupinda Maodzanyemba eAfurika kuchera uye kunhuwa goridhe, mhangura uye simbi, kugadzira kuumba uye kudzidzira kurima kwakavhengana. Iyi tsika yakange yakasimbiswa mudunhu iro nhasi rave kudaidzwa kuti Matabeleland, Midlands, uye Masvingo Province eZimbabwe (kumaodzanyemba uye kumaodzanyemba kwakadziva kumadokero kwenyika); Nyika ye Vhenda (kuchamhembe nekumaodzanyemba kweiyo Limpopo); neDunhu re Maodzanyembaemabvazuva ne Maodzanyembaeupakati reVutswana sezvakaratidzwa mumepu iri papeji rekuvhara. Zvingaita seizvozvo kuchamhembe kwakadziva kumabvazuva kweBani reZimbabwe kwaive kwakanyorovera zvakanyanya kurima, uye nekudaro kugadzirisa, kune vanhu vaivimba zvakanyanya kurima mombe nekurima zvirimwa kuti vararame.[2]

Mutauro tsikwa weKopje yeLeopard yaive Chikalanga. Nhasi ruzhinji rwevaAfrika vanogara munzvimbo yeKopje yaLeopard inotaura kana Chindebele, Chikalanga kana Chivhenda, Chindebele ichiva mutauro weboka rechikuru revaNguni, apo Kalanga inosanganisira Chikalanga, Chililima, Chithwamamba, Chinambya, Mitauro yeShona (Chirozvi neChinyai).[2]

Kuwirirana kwekugoverwa kweKopje yaLeopard uye zana remakore rechi19 Kalanga, iyo kuenderera kubva kuVambadyanalo kusvika kuma19th Kalanga ceramics uye kudzika kwenguva kweKalanga kunoratidzwa mutsika nemuromo, anodaro, zvinoratidza kuti vanhu veKopje yaLeopard vaive madzitateguru eVakalanga[2] (pamwechete nevanhu vakazvarwa kubva kuVakalanga wacho enzaniso: Vavhenda uye Vashona nevamwe). Zvakadaro, kunyagwe paigarwa neVakalanga, hazvireve kuti mutauro waitarwa munguva iyi waive Chikalanga, asi imwe mhando yeChikalanga yaitarwa (mutauro wakazo paradzwa kuita mitauro yakasiyana mumazuvano).[2]

vekutanga vanhu veBantu vanogara mune inonzi Matebeleland, pamwe ne Dunhu reku Maodzanyembaemabvazuva ne Mabvazuvaeupakati re Vutswana uye nyika ye Vhenda ye Afurika Chamhembe kubva kumazana emakore ekutanga eNguva yechiKristu, vaive madzitateguru eKalanga, vane vana vavo vachiri18 kugara munzvimbo imwechete nhasi - kunyanya kuzivikanwa mumadzinza matatu - Vakalanga, Vanambya ne Vavhenda. Izvi zviri pachena zvine zvakakomba zvigadziriso zvevaShona vanoti vakambogadziriswa mhiri Matebeleland, uye kuti vaNdebele vakavatorera ivhu. Iyo Kalanga yagara muMatebeleland kwenguva yakareba, zvinongonzwisisika kupedzisa kuti Mashona emazuvano nemaKalanga ekare vaive vanhu vamwe chete vakaparadzana vachienda kunzvimbo dzakasiyana. Zvinoratidzika mutsika dzakafanana, nhoroondo, zvivakwa uye nhaka.[2]

Makalanga ne"Mashona" chinjirudza

Makalanga neVashona vakagara munzvimbo dzimwe uye vaidzidana zvimwe chete, uhwu ndiwo humwe humbowo hwekuti waive vanhu vamwe.

Rudaviro chinjirudza

Nyika chinjirudza

  • Dzimbadzamabwe kana Zimbarembwe
  • Domboshava -> Domboshaba
  • Guruuswa (Chizezuru) ne Gunibuswa (Chikalanga)
  • Vhukaranga -> Bukalanga

Mambo chinjirudza

  • Changamire -> Tjangamile (Chibundule)

Mitupo chinjirudza

Mapungubwe chinjirudza

Umambo hweMapungubwe

Musha weMakalanga chinjirudza

Marondedzero eMisha yese
  • Bambadzi
  • Masukwane
  • Mulambakwena
  • Tutume
  • Maitengwe
  • Nswazwi
  • Nshakashongwe
  • Matenge
  • Makaleng
  • Tjizwina
  • Hulela
  • Mpatane
  • Mathangwane
  • Masunga
  • Gambule
  • Sekakangwe
  • Vhukwi
  • Zwenshambe
  • Kalakamati
  • Sinotsi
  • Matobo
  • Semitwe
  • Marapong
  • Sebina
  • Butale
  • Ramokgwebana
  • Mapoka
  • Tokwana
  • Masendu
  • Nhopemano
  • Makumbi
  • Mbimba
  • Tjolotjo
  • Masingwaneng
  • Tsamaya
  • Mosetse
  • Dagwi
  • Nkange
  • Senete
  • Matjinge
  • Gulubane
  • Themashanga
  • Ntoli
  • Nlapkhwane
  • Gampo
  • Khame
  • Kgari
  • Moroka
  • Sechele
  • Letsholathebe
  • Kalakamati
  • Goshwe
  • Madlambudzi
  • Ndolwane
  • Masendu
  • Bhagani
  • Makhekhe
  • Bilingoma
  • Malebegwa
  • Sihore
  • Malalume
  • Malopa
  • Bambadzi
  • Hingwe
  • Jutjume
  • Makhulela
  • Tjehanga
  • Mbalambi
  • Lemu
  • Ngwana
  • Butshe
  • Nswazwi
  • Gutu
  • Dombodema
  • Hikwa
  • Male
  • Tjompani
  • Sevaka
  • mafeha
  • mabhongani
  • Mathangwane
  • Makorokoro
  • Hhobodo
  • Tjingababili

Mabviro eruzivo chinjirudza

  1. 1.0 1.1 Kalanga.org, (17 Kukadzi 2020), 'Mutauro'. Kalanga. Kalanga Language and Cultural Development Association (KLCDA). Yakatariswa: 12 Chikumi 2021
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Ndzimu-unami Emmanuel Moyo, (2021), 'THE REBIRTH OF BUKALANGA: A Manifesto for the Liberation of a Great People with a Proud History Part I' Chitsauko Chimwe: The Earliest Settlements of Bukalanga South of the Zambezi and the Establishment of the Zimbabwe Civilization. Leopard's Kopje. Peji 15-18 (Huffman 1974, 2; Summers 1971, 177, 180). ISBN: 978 0 7974 4968 8 Yakatariswa: 9 Chikunguru 2021